اِنّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّکرَ و اِنّا لَه ُلَحافِظونَ
مقدمه
با نزول اوّلین آیات قرآن کریم و ابلاغ آن توسّط حضرت ختمی‌مرتبت محمّد مصطفی به مسلمانان، ثبت و کتابت آیات کریمه آغاز شد. همّت وافر کاتبان وحی در نگارش کلمات نورانی قرآن کریم با نظارت مستقیم پیامبر اکرم از اوّلین اقداماتی بود که ضامن مصونیّت قرآن کریم از تحریف شد. در سال‌های بعد، اقدام هوشمندانه امیر مؤمنان علی علیه‌السلام در جمع‌آوری قرآن کریم و تأسی مسلمین به ایشان در توحید مصاحف، و سپس ثبت و ضبط دقیق نحوة قرائت صحیح کلمات و نگارش آنها در قرون بعدی، سبب شد که قرآن کریم برای همیشه به عنوان تنها کتاب الهی که بدون تردید، از هرگونه تحریفی مصون و محفوظ مانده است، روشنی‌بخش جهان هستی باقی بماند. این مهم میسّر نشد مگر با همّت بلند عالمانی که با مجاهدت فراوان و با دقّت زائدالوصف به ثبت و ضبط نحوه قرائت و کتابت تک‌تک کلمات قرآن مجید مبادرت ورزیدند تا مبادا حتّی حرفی در کتاب خدا و میراث جاویدان پیامبر اعظم کم یا زیاد شود. و اینک پس از گذشت بیش از چهارده قرن از نزول این ودیعه الهی، تداوم این سیرة هوشمندانه و عاقلانه مسلمانان که الهام گرفته از سیره عملی پیامبر اکرم و امیرمؤمنان و بزرگان اصحاب است، امری ضروری و واجب بر تمامی مسلمین است.
اصرار بر استفاده از رسم مستند مصحف شریف که تألیفات ارزشمندی از سده‌های اوّلیه تاکنون درباره آن صورت گرفته و مورد تأیید اکثریّت قریب به اتّفاق علما و فقهای جهان اسلام است، روشی عقلایی و مطابق با راهبرد وحدت جهان اسلام بر محور قرآن کریم است که مبنای کتابت و چاپ و انتشار مصحف شریف در جمهوری اسلامی ایران نیز قرار گرفته است.
بدین منظور، مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران که به تدبیر رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای مدظله‌العالی از اوایل دهه هفتاد تأسیس، و هم اکنون مسئولیّت سیاست‌گذاری درعرصه کتابت، چاپ و نشر قرآن کریم در کشور را عهده‌دار است، و از این پس در این آیین‌نامه به اختصار«مرکز» نامیده می‌شود، پس از ابلاغ سیاست‌های این حوزه، اقدام به تدوین و تصویب آیین‌نامه جامع نظارت بر کتابت، چاپ و نشر قرآن کریم، به شرح مواد آتی کرده است.
فصل اول:
بخش یکم: نگارش کلمات (رسم)
ماده 1: نگارش متن مصحف شریف باید فقط بر اساس یکی از روایات معتبر از قراءات مشهور (قراءات سبعه) باشد.
تبصره 1: با توجّه به قرائت رایج در جمهوری اسلامی ایران، مصاحف مورد استفادة عموم باید بر اساس قرائت عاصم به روایت حفص کتابت شود. کتابت مصاحف صرفاً برای آموزش تخصّصی بر اساس روایات دیگر، بلامانع است.
تبصره 2: درج سایر روایات در حاشیه مصحف، بلامانع است.
ماده 2: تهیه مصاحف برای توزیع در خارج از کشور، مطابق با روایت رایج در منطقه‌ای که قرار است توزیع شود، ترجیح دارد.
ماده 3: در نگارش کلمات مصحف، رعایت «رسم‌المصحف» برگرفته از منابع معتبر این علم، الزامی است. برای این منظور، شیوههای رسم‌الخطی زیر ـ که همگی برگرفته از منابع معتبر این علم هستند ـ به ترتیب اولویّت معرّفی می‌شوند:
1. شیوه ایرانی
2. شیوه مصری
3. شیوه شبه قاره هند.
تبصره 1: چند نمونه از مصاحفی که نگارش کلمات آنها مطابق با شیوههای مذکور در این ماده است، در پیوست شماره یک این آیین‌نامه آمده است.
تبصره 2: در نگارش کلمات، آیات، عبارات قرآنی و سور در کتب ادعیه، جزوات آموزشی قرآن
(با درج قید آموزشی و اختصاص به مبتدیان) و مقالات، همچنین سور و آیات منتخبی که مجزا چاپ می‌شوند، رعایت رسم‌المصحف ترجیح دارد؛ امّا در مصاحفی که به صورت چند بخشی ـ چه همراه با ترجمه و شرح‌های مختلف و چه بدون ترجمه و شرح‌های مختلف ـ چاپ می‌شوند، در هر بخش آنها، رعایت رسم‌المصحف، الزامی است.
تبصره 3: ذکر منابع و مبانی رسم در انتهای مصحف الزامی است.
ماده 4: مصاحفی که قبل از ابلاغ این آیین‌نامه کتابت یا حروف‌چینی و چاپ شده‌اند، چنانچه رسم‌الخط آنها مطابق با یکی از شیوههای مذکور در ماده 3 نباشد، برای چاپ مجدّد بایستی شیوه کتابت‌شان به یکی از شیوههای مذکور در این ماده تغییر یابد.
بخش دوم: علامتگذاری (ضبط)
ماده 5: استفاده از علایم در همه حروف و کلمات مصحف باید «قاعده‌مند» و «هماهنگ» باشد؛ از به کارگیری علایم و نمادهای غیرمعمول و کم‌کاربرد باید پرهیز شود و نیز از علایم رایج در عموم مصاحف جهان اسلام باید استفاده شود. بدین منظور، چهار شیوه علامتگذاری تأیید شده معرّفی می‌شوند:
1. شیوه ایرانی کم‌علامت
2. شیوه مصری
3. شیوه ایرانی
4. شیوه شبه قارّه هند.
تبصره 1: چند نمونه از مصاحفی که علامتگذاری آنها مطابق با شیوههای مذکور در این ماده است، در پیوست شماره یک این آیین‌نامه ذکر شده است.
تبصره 2:لازم است شیوه‌نامه علامتگذاری، در انتهای مصحف ذکر شود.
ماده 6: چاپ مصاحف نفیس غیرمنطبق با مواد 3 و 5، پس از اثبات نفیس بودن آن توسّط دارالکتابه، پس از اصلاح کلمات و علایم غلط، در صورتی‌که به صورت نفیس چاپ شود، بلامانع است.
تبصره 1: مصحف نفیس، مصحفی است که مطابق با تشخیص و تأیید دارالکتابه «مرکز»، دارای ارزش هنری یا تاریخی باشد.
تبصره 2: دارالکتابه، مرکز تخصّصی آموزش و کتابت قرآن کریم است که زیر نظر «مرکز» فعّالیّت می‌کند.
تبصره 3: منظور از چاپ نفیس، چاپی است که از لحاظ کاغذ، چاپ، صحافی، تجلید و سایر مشخّصات، ممتاز باشد.
بخش سوم: مواضع و علایم وقف
ماده 7: مواضع و علایم وقف باید بر اساس یکی از شیوههای معتبر در دانش وقف و ابتدا باشد. بدین منظور، شیوههای تأیید شده زیر به ترتیب اولویّت معرّفی می‌شوند:
1. شیوه ایرانی جدید
2. شیوه سجاوندی
3. شیوه مصری.
تبصره 1: چند نمونه از مصاحفی که مواضع و علایم وقف آنها مطابق با شیوههای مذکور در این ماده است، در پیوست شماره یک این آیین‌نامه ذکر شده است.
تبصره 2: مبنای انتخاب مواضع و علایم وقف، ترجیحاً در انتهای مصحف ذکر شود.
تبصره 3: رعایت فاصله و تناسب اندازه علایم وقف با کلمات و سطرها ـ به نحوی که با کلمات قرآن کریم اشتباه نشود ـ الزامی است.
بخش چهارم: تقسیمات
ماده 8: تقسیم مصاحف، بر اساس شیوه رایج 30 جزء است. تقسیم کل قرآن به 60 حزب و هر حزب به 4 قسمت، یا تقسیم به 120 حزب و هر حزب به 2 قسمت بلامانع است. برای این منظور، شیوههای معتبر ذیل معرفی می‌شوند:
1. شیوه 120حزبی
2. شیوه 120حزبی و 240رُبعی
تبصره 1: جدول تقسیمات اجزاء و احزاب، مطابق با شیوههای مذکور در این ماده و برگرفته از بعضی مصاحف تأیید شده، در پیوست شماره 2 این آیین‌نامه ذکر شده است.
تبصره 2: قرار دادن علامت رکوع، مطابق با شیوه رایج در مصاحف، بلامانع است. مواضع رکوعات، ترجیحاً مطابق با نتایج تحقیقات «مرکز» (پیوست شماره 3 این آیین‌نامه) باشد.
ماده 9: در مصاحفی که به صورت چندبخشی چاپ می‌شوند ـ همانند مصاحفی که در مجالس ترحیم استفاده می‌شود ـ لازم است انتهای هر بخش ، انتهای آیه باشد، و ابتدا و انتهای هربخش،
از نظر معنا ناقص یا القاکننده معنای اشتباه نباشد (مانند: اَلا اِنَّهُم مِن اِفکِهِم لَیَقولون ( ) وَلَدَ الله) و ترجیحاً از ابتدای یک موضوع، آغاز و به انتهای آن ختم شود.
بخش پنجم: سور و آیات
ماده 10: ترتیب سوره‌های قرآن، مطابق با ترتیب رایج در مصاحف از صدر اسلام تاکنون است.
ماده 11: شماره آیات، بر اساس عدّ کوفی، مطابق با مصاحف رایج مانند مصحف مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، امیری، مدینه(حفص) و شبه قاره است. بر اساس این شمارش، تعداد کل آیات قرآن کریم، 6236 آیه است (مبنای این شمارش، منابع علم فواصل از جمله «التبیان» شیخ طوسی ، «مجمع‌البیان» طبرسی و قصیده «ناظمة الزُّهر» شاطبی است).
تبصره 1: شماره آیات باید مشخص باشد و در انتهای آیه قرار گیرد.
تبصره 2: شماره آیات باید طوری قرار داده شود که با حروف و علایم اشتباه نشود.
بخش ششم: سجدات
ماده 12: علامتگذاری 4 سجده واجب، الزامی است. همچنین در صورت علامتگذاری 11 سجده مستحب ـ که علامتگذاری آنها اختیاری است ـ ذکر واژه واجب در سجده‌های واجب، و واژه مستحب در سجده‌های مستحب، الزامی است.
تبصره: ذکر دعای مستحب سجده ـ مطابق با یکی از ادعیه مأثور مندرج در پیوست شماره 4 این آیین‌نامه ـ در حاشیه یا انتهای مصحف، بلامانع است.
بخش هفتم: ملحقات
ماده 13: در ابتدای مصحف، فقط متن مربوط به دعای شروع قرائت ـ مطابق با پیوست شماره 5 این آیین‌نامه ـ قرار خواهد گرفت و درج هرگونه مطلب دیگری که به نظر ناشر لازم باشد، منوط به تأیید «مرکز» خواهد بود.
ماده 14: فهرست ترتیبی سوره‌ها در آخر صفحات مصحف قرار می‌گیرد.
تبصره 1: در مورد اسامی متعدّد سور، فقط درج اسامی مشهور ـ طبق جدول پیوست شماره 6 ـ مجاز است؛ امّا در هر صورت، ذکر اسامی ردیف یک جدول پیوست 6 ، ـ به عنوان مشهورترین اسم ـ در کنار اسم درجشده در فهرست و در سرسوره، الزامی است.
تبصره 2: لازم است اسامی درجشده در صفحات، با اسامی درجشده در فهرست و سرسوره ترجمه یکسان باشد. البته حذف« الـ » در سرصفحه ترجمه، بلامانع است.
ماده 15: ذکر مکی یا مدنی بودن سور در فهرست یا سرسوره‌ها، بلامانع است و بایستی بر اساس لیست مندرج در پیوست شماره 7 این آیین‌نامه، باشد.
ماده 16: درج هر مطلبی در حاشیه مصحف، غیر از موارد مذکور در آیین‌نامه، منوط به تأیید «مرکز» است.
تبصره: رعایت رسم‌المصحف در توضیحات مصحف، الزامی نیست.
ماده 17: درج مشخّصات مصحف شامل شیوه رسمو ضبط، علایم وقف و توضیحات مربوط در انتهای آن، الزامی است.
ماده 18: الحاق مطالبی همچون دعای ختم قرائت ـ مطابق با پیوست شماره 8 این آیین‌نامه ـ قواعد تجویدی، کشف‌الآیات و کشف‌المطالب، پس از بررسی و تأیید صحّت و مناسبت آنها در «مرکز»، در انتهای مصحف مجاز است.
ماده 19: ذکر مواردی مانند خوب و بد (مربوط به استخاره) به طور کلی در مصاحف، ممنوع است.
بخش نهم: خوشنویسی
ماده 20: در مصاحفی که برای عموم مردم تهیّه می‌شود، استفاده از خطوط گوناگون در کتابت قرآن، به شرط رعایت احکام بندهای ذیل، بلامانع است:
1. نوع خط از لحاظ زیبایی، ترکیب کلمات و سطربندی باید به گونه‌ای باشد که شأن قرآن حفظ شود.
2. به منظور حفظ شأن هنری خط بایستی اصول و قواعد خوشنویسی به طور کامل رعایت شود.
3. خوانایی و روانی خط برای استفاده عموم باید مورد نظر قرار گیرد و از به‌کارگیری ترکیبات پیچیده خوشنویسی پرهیز شود.
4. صرف‌نظر از نوع خط، باید فواصل بین حروف و کلمات ـ در هنگام کتابت ـ رعایت شده، از تراکم سطرها پرهیز شود.
5. علایم و نقطه‌های مربوط به هر حرف یا واژه باید دقیقاً در جای خود قرار گیرد.
6. اندازه و شکل علایم به کار رفته در تمام مصحف باید متناسب باشد.
7. از حروف و علایم تزیینی نباید استفاده شود؛ مانند حروف «ع، هـ و ...» در لابهلای خطوط و کلمات.
تبصره: در صورت وجود ابهام در رعایت احکام پیش گفته، مرجع تشخیص، دارالکتابه «مرکز» است.
ماده 21: در کتابت مصاحف ویژه و نفیس، رعایت دقیق احکام بندهای مذکور در ماده پیش، الزامی نیست؛ اگرچه رعایت آنها ترجیح دارد.
تبصره: در صورت وجود تردید در مصادیق مصاحف ویژه و نفیس، مرجع تشخیص، دارالکتابه «مرکز» است.
بخش دهم: سایر موارد
ماده 22: اجزای مختلف در مصحف مانند: کادر، سرسوره، گل‌آیه و ... بایستی به گونه‌ای متناسب با شأن قرآن کریم انتخاب و طراحی شود.
تبصره: در صورت وجود تردید در مصادیق این مادّه، مرجع تشخیص، دارالکتابه «مرکز» است.
ماده 23: تداخل اجزای مختلف مصحف اعم از، متن، کادر، ترجمه، حواشی و ... با یکدیگر، مجاز نیست.
ماده 24: حرف «و» و حروف نفی و نهی نباید در انتهای سطر قرار گیرد. در مورد سایر حروف معانی نظیر «فی، عن، الی، علی و ...» و کلماتی که با هم خوانده می‌شوند، مانند «بنی‌اسرائیل» و «اهل‌بیت» و ...، ترجیحاً این مطلب رعایت شود.
ماده 25: کلماتی که با همزه وصل شروع می‌شوند و در میان جمله قرار دارند، ترجیحاً در ابتدای سطر قرار نگیرند؛ مانند: السموت، القیمه.
ماده 26: صفحات باید یا به انتهای آیه یا محل وقف ختم شود؛ یا به گونه‌ای باشد که انتهای صفحه به جمله ناقصِ مغیّر معنا ختم نشود؛ مانند: «لااِلهَ» ، «لاتَقرَبواالصَّلوه » و «وَ ما خَلَقناالسَّموتِ وَ الاَرضَ وَ ما بَینَهُما».
ماده 27: در مصاحفی که آیات و عبارات آن تقطیع شده (اعم از این که قطعه، شامل یک سطر یا بیشتر از آن باشد)، علاوه بر رعایت ماده 26، انتهای هر قطعه، نباید وقف قبیح باشد؛ البتّه رعایت این نکته در پایان آیات ضرورت ندارد.
فصل دوم ـ ضوابط چاپ و نشر
ماده 28: اخذ مجوّز چاپ و نشر برای کلیه مصاحف و مجموعه‌های آیات و سور قرآن، اعم از مکتوب و الکترونیکی (مانند منتخب سوره‌ها، سوره انعام، دعاهای قرآنی، عمّ جزء و...)، الزامی است.
ماده 29: ذکر موارد زیر در مجوّز چاپ و نشر الزامی است :
1ـ قرائت، روایت
2ـ نام کاتب
3ـ نوع خط
4ـ نام مترجم
5ـ زبان ترجمه
6 ـ قطع
7ـ تاریخ، نوبت و محل چاپ
8 ـ شمارگان
9ـ ناشر
تبصره: درج شناسنامه در انتهای مصحف، بلامانع است.
ماده 30: اطلاق و کاربرد هر نام ویژه برای مصحف، به جز اسامی مشهور، منوط به تصویب «مرکز» است. اسامی مشهور به ترتیب اولویّت چنین است:
«قرآن کریم، قرآن مجید، قرآن عظیم، قرآن حکیم، قرآن مبین، کلام الله مجید»
ماده 31: چاپ و نشر ترجمه قرآن کریم به تنهایی، یا به صورتی که متن قرآن، تحت‌الشّعاع ترجمه قرار گرفته باشد، همچنین درج عناوینی روی جلد که غلبه ترجمه بر متن قرآن را تداعی کند، ممنوع است.
فصل سوم ـ سایر مقرّرات
ماده 32: همه دستگاه‌های دولتی و مؤسّسات عمومی غیردولتی و مراکز وابسته و نیز تمامی مراکزی که به نحوی از انحاء از بودجه عمومی کشور استفاده می‌کنند و همچنین ناشران و مؤسّسات خصوصی و اشخاص حقیقی، برای کتابت، تهیّه، چاپ و نشر مصاحف، خواه برای توزیع و استفاده در داخل کشور و خواه برای ارسال به خارج از کشور، در چارچوب قوانین و مقرّرات عمومی کشور موظف به رعایت احکام این آیین‌نامه هستند.
ماده 33: ورود یا خروج مصاحف از کشور به میزان بیش از یکصد جلد توسّط همه دستگاه‌های دولتی و مؤسّسات عمومی غیردولتی و مراکز وابسته و نیز تمامی مراکزی که از بودجه عمومی کشور استفاده می‌کنند و ناشران و مؤسّسات خصوصی و اشخاص حقیقی، منوط به تأیید «مرکز» است.
ماده 34: هشت پیوست الحاقی این آیین‌نامه، جزء لاینفک این آیین‌نامه محسوب می‌شوند.
ماده 35: هر گونه تفسیر، و تکمیل یا اصلاح موادّ این آیین‌نامه، صرفاً بر عهده «مرکز» است و همچنین اتّخاذ تصمیم در خصوص سایر موارد پیش‌بینی‌نشده در این آیین‌نامه، حسب مورد و وفق قوانین و مقرّرات عمومی کشور، از وظایف «مرکز» است.
ماده 36: این آیین‌نامه، مشتمل بر 36 ماده و 25 تبصره، در جلسه مورخ 24 تیر 91 شورای تحقیق مرکز به تصویب رسید.
